Για τους εκπαιδευτικούς

Σκοπός και στόχοι του υλικού

Σκοπός του συγκεκριμένου υλικού είναι να αναδείξει την αξία και τη σημασία που έχουν οι πολλαπλές ταυτότητες των μαθητών: το απλό γεγονός, δηλαδή, ότι είναι αγόρια και κορίτσια, ότι η οικογένειά τους μπορεί να κατάγεται από τον τόπο διαμονής τους ή από άλλους τόπους, να προέρχονται από διαφορετικές χώρες, να διαλέγουν ίδια ή διαφορετικά χόμπυ, αθλήματα και τρόπους να ψυχαγωγηθούν, κ.ο.κ.

Σε αυτό το project, θεωρούμε ότι η πολλαπλότητα των ταυτοτήτων των μαθητών κρύβει ένα τεράστιο δυναμικό, που μπορεί να αξιοποιηθεί για να επιτύχουμε ταυτόχρονα πολλούς και σημαντικούς στόχους:

• την ενδυνάμωση όλων των μαθητών, «ντόπιων» και «ξένων»
• την υποστήριξη και ενθάρρυνση των μαθητών να εκφράσουν τις ατομικές-οικογενειακές τους αφηγήσεις, τις μνήμες, τις εμπειρίες μεταβάσεων σε νέους τόπους, γλώσσες, πτυχές των ταυτοτήτων, φόβους, ελπίδες και αισθήματα υπερηφάνειας για να ανήκουν, προκειμένου να συνειδητοποιήσουν την πολυδιάστατη και ευελιξία ταυτότητες και να αναστοχαστούν εποικοδομητικά
• τη συνειδητοποίηση του «ανήκειν» και της "ετερότητας" για όλους τους μαθητές, τόσο εκείνους που συμμετέχουν στην κυρίαρχη κουλτούρα όσο και εκείνους που είναι νέοι
• τη βελτίωση των σχέσεων και των δυναμικών στο σχολείο
• την καλύτερη ενσωμάτωση και ανάπτυξη κατάλληλων δεξιοτήτων από τους νεοεισερχόμενους μαθητές.

Κλειδί για να επιτύχουμε τους στόχους αυτούς είναι το πώς θα διαχειριστούμε τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ των μαθητών. Γενικά, η φιλοσοφία του προγράμματος είναι ότι ενθαρρύνουμε τους μαθητές να σκεφτούν και να επεξεργαστούν και τις ομοιότητες αλλά και τις διαφορές μεταξύ τους— τόσο τις πιο εμφανείς αλλά ουσιαστικά τις πιο αφανείς που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν και επαναπροσδιοριστικά ή και, ως συνεκτικός κρίκος μεταξύ τους.

Δεν θέλουμε, δηλαδή, να κάνουμε τους μαθητές να σκεφτούν ότι όλοι διαφέρουν μεταξύ τους και ότι οι διαφορές αυτές δεν έχουν, εν τέλει, μεγάλη σημασία γιατί όλοι είμαστε άνθρωποι με τα ίδια βασικά χαρακτηριστικά. Αντίθετα, θέλουμε οι μαθητές να σκεφτούν και να προβληματιστούν γύρω από το ότι αυτό που τους κάνει διαφορετικούς από κάποιους συμμαθητές τους μπορεί να τους κάνει ίδιους με κάποιους άλλους. Ότι, για παράδειγμα, κάποιοι νεοεισερχόμενοι μαθητές από τη Συρία μπορεί να διαφέρουν από άλλους νεοεισερχόμενους μαθητές από το Αφγανιστάν, ως προς τις συνήθειες και προτιμήσεις τους, και να μοιάζουν ως προς αυτές περισσότερο με κάποια παιδιά από την Ελλάδα. Ότι, από την άλλη πλευρά, κάποιοι μαθητές από το Αφγανιστάν μπορεί να βρουν ότι μοιάζουν σε ορισμένα χαρακτηριστικά με κάποια ελληνόπουλα, π.χ. σε κάποιο ορεινό χωριό, τα οποία νιώθουν ότι διαφέρουν ως προς τα χαρακτηριστικά αυτά από άλλα ελληνόπουλα που ζουν σε πιο αστικοποιημένες περιοχές.

Οι συνδυασμοί και οι δυνατότητες που ανοίγονται, με αυτή τη λογική, είναι ατελείωτες και εμπλέκουν άφθονα κριτήρια: εθνικά και πολιτισμικά (όπως γλώσσα, θρησκεία, κλπ), δημογραφικά (πόλη-χωριό), έμφυλα, κριτήρια «γούστου» και διάθεσης του ελεύθερου χρόνου και πολλά άλλα. Σε αυτή τη διαδικασία αναζήτησης και επεξεργασίας ομοιοτήτων και διαφορών, τα βασικά ζητούμενα για όλους τους μαθητές είναι δύο:

• να καταθέσουν στοιχεία από τη δική τους ιστορία (προσωπική, οικογενειακή, ή της κοινότητάς τους) για τα οποία αισθάνονται περήφανοι
• να προβληματιστούν και να αναστοχαστούν ως προς τη δύναμη αλλά και τη ρευστότητα που έχουν οι διάφοροι τρόποι με τους οποίους μπορεί κανείς να περιγράψει τον εαυτό του.

Συγκέντρωση του υλικού

Οι μαθητές ανέτρεξαν στις οικογένειές τους (ή σε παρεμφερείς πηγές) για να αντλήσουν στοιχεία για τις διάφορες ταυτότητές τους. Αναζήτησαν και έμαθαν πληροφορίες για την οικογενειακή τους καταγωγή ή για την ιστορία άλλων ανθρώπων από την κοινότητά τους.

Ως εργαλεία για τη συγκέντρωση του υλικού από τους μαθητές, οι εκπαιδευτικοί που συνεργάστηκαν χρησιμοποίησαν ποικίλες τεχνικές: προσωπικά ημερολόγια, ομαδικές συνεντεύξεις με τους μαθητές, συνεντεύξεις που πήραν οι μαθητές από άλλους ανθρώπους, οικογενειακά δέντρα, αφηγήσεις ή διαδραματίσεις κρίσιμων «μεταβάσεων» στις προσωπικές τους ιστορίες και πολλά άλλα. Μία από τις τεχνικές αυτές, με κεντρική συμβολική θέση στο πρόγραμμά μας, είναι η μεταφορά του σακιδίου (Backpack). Οι μαθητές ρωτήθηκαν ποια είναι τα πιο πολύτιμα για τους ίδιους πράγματα που θα επέλεγαν να βάλουν στο σακίδιό τους, αν χρειαζόταν να φύγουν βιαστικά ή να εγκαταλείψουν τον τόπο τους.

Πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι ποτέ δεν δόθηκαν στους μαθητές συγκεκριμένα ή «προκαθορισμένα» ερεθίσματα για να διευκολύνουν τη συγκέντρωση του υλικού. Δεν διαβάστηκε, δηλαδή, ποτέ κάποιο κείμενο, ή δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ κάποιο οπτικο-ακουστικό υλικό, ως ερέθισμα για να ευαισθητοποιήσει τους μαθητές (π.χ. απέναντι στις δυστυχίες των μεταναστών).

Αντίθετα, το υλικό «έρχεται από κάτω», με μία έννοια, είναι προϊόν των αναζητήσεων των ίδιων των μαθητών στην κατεύθυνση των πολλαπλών τρόπων που διαφέρουμε και ταυτόχρονα μοιάζουμε μεταξύ μας – την κατεύθυνση στην οποία κινείται αυτό το πρόγραμμα.

Η συγκέντρωση του υλικού δεν ήταν εύκολη και χρειάστηκε σε κάθε περίπτωση να υπερβεί ορισμένες δυσκολίες. Για παράδειγμα, οι μαθητές δεν μιλούν εύκολα για εμπειρίες που είτε έχουν μεγάλη συναισθηματική φόρτιση για εκείνους, είτε δεν γνωρίζουν οι ίδιοι πώς θα τις δουν και θα τις αντιμετωπίσουν οι άλλοι μαθητές. Όπου ήταν δυνατό, οι δυσκολίες αυτές ξεπεράστηκαν χάρη στη διακριτική επιμονή των συνεργαζόμενων εκπαιδευτικών και την εμπιστοσύνη που κατάφεραν να κερδίσουν από μέρους των μαθητών.

Από την άλλη ο δάσκαλος πρέπει να ξεπεράσει κάποιες επιπλοκές που κατά κάποιο τρόπο προέρχονται από τον θεσμικό του ρόλο και τη συμμετοχή του στο κυρίαρχο πολιτισμό που παρουσιάζεται εξ ορισμού ως "φιλόξενος".

Ανάλυση και κατηγοριοποίηση του υλικού

Το υλικό που παρουσιάζεται εδώ είναι μέρος μόνο ενός πολύ μεγαλύτερου, εξαιρετικά πλούσιου υλικού. Η επιλογή του έγινε με βασικό κριτήριο το εύρος και το βάθος του προβληματισμού που μπορεί να προκαλέσει, ως προς τους στόχους του προγράμματος. Έτσι, δεν προτιμήθηκαν οι «ωραίες», φιλολογικά ή αισθητικά άρτιες, αφηγήσεις των μαθητών, σε βάρος άλλων, πιο περιορισμένων ή «φτωχότερων» με τα ίδια κριτήρια αφηγήσεων. Διαλέξαμε κείμενα και εικόνες που αποτυπώνουν όσο το δυνατό περισσότερα και πιο ετερογενή κριτήρια με βάση τα οποία οι μαθητές θα αναζητήσουν και θα προβληματιστούν πάνω στις μεταξύ τους ομοιότητες και διαφορές. Η επιλογή αυτή προσπαθεί να αναδείξει «παραδειγματικές διαδρομές διαχείρισης της πολλαπλότητας της ταυτότητας-ων--τρόπους βίωσης, νοηματοδότησης , συναισθηματικής διαχείρισης και διαπραγμάτευσης των μεταβάσεων, της μνήμης, της «ετερότητας» και της αίσθησης του «ανήκειν» όπως την οριοθετούν οι ίδιοι οι μαθητές εστιάζοντας στην ανάδειξη της δυνατότητας πολλαπλής θέασης των πρακτικών--διαδρομών που προτάσσονται.

Οι τέσσερις κατηγορίες στις οποίες οργανώνεται το υλικό υπαγορεύονται από την ίδια λογική. Στόχος της κατηγοριοποίησης είναι η διευκόλυνση και διοχέτευση του προβληματισμού στις κατευθύνσεις εκείνες που το υλικό μας μας έδειξε ότι είναι πιο γόνιμες για την παραπέρα ανάπτυξή του. Πίσω από τις κατηγορίες αυτές κρύβονται άλλες, πιο αναλυτικές υπο-κατηγορίες που προέκυψαν από πιο σύνθετα κριτήρια κατηγοριοποίησης (π.χ. καταγωγή, ελεύθερος χρόνος), πριν καταλήξουμε στις συγκεκριμένες τέσσερις:

• Περάσματα και ταυτότητες (Passages and identities)
• Ρίζες, οικογενειακοί και κοινοτικοί δεσμοί (Roots, family and community bonds)
• Όντας διαφορετικοί και όμοιοι με τους άλλους (Being different and similar to others)
• Το σακίδιό μου (My backpack)

Είναι σημαντικό να διευκρινίσουμε ότι οι τέσσερις κατηγορίες δεν είναι «αμοιβαία αποκλειόμενες» και ενέχουν και άλλες συγκείμενες υποκατηγορίες (π.χ., βιώματα διάκρισης, αντιστάσεις υπαγωγής, ελπίδες και φόβους, συναισθήματα απώλειας αλλά και υπερηφάνειας, κλπ.). Αντίθετα, ένα κείμενο ή μια εικόνα που εντάσσεται σε μία κατηγορία θα μπορούσε να εντάσσεται και σε κάποια άλλη. Μια ιστορία που μας μιλάει για «περάσματα», για παράδειγμα, μπορεί να μιλάει επίσης για «οικογενειακούς δεσμούς» και αντιστρόφως.

Στόχος είναι οι ίδιες οι κατηγορίες – και το υλικό που εντάσσεται σε αυτές – να αποτελέσουν αφορμές συζήτησης και αναστοχασμού γύρω από τις πολλαπλές ταυτότητες των μαθητών (αλλά και όλων μας) από τους ίδιους τους μαθητές και εμάς. Σε αυτή τη διαδικασία, μπορούμε να ανακαλύψουμε τα περιθώρια που αφήνουν η δύναμη και η ρευστότητα των ταυτοτήτων, χωρίς το άγχος να τις εντάξουμε, εμείς οι εκπαιδευτικοί, σε έτοιμα από πριν σχήματα και συμπεράσματα.

Συνδυάζοντας τις αφηγήσεις των μαθητών με τα Α.Π. στο σχολείο

Οι «ιστορίες» που συγκεντρώθηκαν μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο σχολείο με πολλούς τρόπους: μπορεί να γίνει απλή ανάγνωση στην τάξη ως δραστηριότητα ακρόασης, ή να αναπτυχθούν ερευνητικές εργασίες (project) με βάση τις ιστορίες, ή και να χρησιμοποιηθούν για να εμπλουτίσουν το εκπαιδευτικό υλικό που διδάσκεται στα διάφορα σχολικά μαθήματα.

Κάποιες είναι πραγματικές ιστορίες, που περιέχουν τα τυπικά στοιχεία της αφήγησης και προσφέρονται για την ανάλυση του θέματος της αφήγησης, ενώ άλλες αποτελούν (αυτο)βιογραφίες, πραγματικά στοιχεία, σχόλια για τις προσωπικές εμπειρίες που έχουν βιώσει, ή το προϊόν απλής ιστορικής έρευνας. Όλα τα παραπάνω μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να επινοηθούν ή να ανακατασκευαστούν ιστορίες. Παρακάτω, οι εκπαιδευτικοί μπορούν να βρουν ορισμένες ιδέες σχετικά με τον τρόπο χρήσης τους στην τάξη, όταν διδάσκουν συγκεκριμένα σχολικά μαθήματα.

1. Γλώσσα (διδασκαλία πρώτης γλώσσας)

   Για παράδειγμα, οι φιλόλογοι κατά την διδασκαλία πρώτης γλώσσας μπορούν να χρησιμοποιήσουν κάποιες ιστορίες σε δραστηριότητες κατανόησης, περιγραφής, ή σύνθεσης κειμένων, ή δημιουργικής γραφής. Μια εικόνα ή ένα οικογενειακό δέντρο μπορεί να κάνει μια ιστορία να ζωντανέψει, ή μπορούν οι δάσκαλοι να πάρουν μια ιστορία και να ζητήσουν από τους μαθητές να αλλάξουν το τέλος της, ή να την αναμείξουν με ένα κλασικό παραμύθι, ή να εισαγάγουν ένα φανταστικό στοιχείο. Η αφήγηση και η περιγραφή είναι τα κύρια είδη κειμένων σε αυτό το πολυτροπικό υλικό, το οποίο μπορεί να αξιοποιηθεί στη διδασκαλία συγκεκριμένων γραμματικών λειτουργιών, όπως οι χρόνοι των ρημάτων, οι συνδετικές λέξεις, το υποκείμενο και το αντικείμενο, κλπ. Το υλικό του ηλεκτρονικού βιβλίου είναι πολυτροπικό, και επομένως μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για τη διδασκαλία της πολυτροπικότητας.

2. Γ2 – Ξένη γλώσσα (κατάκτηση δεύτερης γλώσσας)

   Γενικά, οι ιστορίες του ηλεκτρονικού βιβλίου μπορούν να λειτουργήσουν ως αφορμή για αναλογισμό σχετικά με τη γραμματική και τη γλώσσα. Φυσικά, μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν στη διδασκαλία αγγλικών ή άλλων ξένων γλωσσών. Δεδομένου ότι το υλικό είναι πολύγλωσσο, με κείμενα γραμμένα σε διαφορετικές γλώσσες (Αγγλικά, Σουηδικά, Ιταλικά και Ελληνικά), οι δάσκαλοι μπορούν επίσης να ζητήσουν από τους μαθητές τους να γράψουν τη δική τους ιστορία σε διάφορες γλώσσες (π.χ. Ιταλικά [Γ1] και Αγγλικά/Γερμανικά [Γ2]) και στη συνέχεια να προχωρήσουν σε δραστηριότητες διαγλωσσικότητας ή εναλλαγής κωδίκων.

3. Γεωγραφία, Ιστορία και Κοινωνικές Επιστήμες (Αγωγή του πολίτη, Θρησκευτικά)

   Οι ιστορίες που αναφέρονται σε «μεταβάσεις» (αλλαγές, μετακινήσεις από ένα μέρος σε άλλο) μπορούν να χρησιμοποιηθούν για δραστηριότητες σχετικές με τη γεωγραφία, για παράδειγμα μπορεί να γίνει παραλληλισμός ανάμεσα σε μεταβάσεις μεταναστών και γενικές δημογραφικές αλλαγές στο παρελθόν (π.χ. μετανάστες από την Ελλάδα, την Ιταλία και τη Σουηδία στις ΗΠΑ) και σύγχρονες μετακινήσεις πληθυσμών. Με το ίδιο σκεπτικό, μπορεί να γίνει σύνδεση μεταξύ δημογραφικών αλλαγών και ιστορικών γεγονότων, προάγοντας την ιστορική κριτική σκέψη (σύνδεση του παρόντος με το παρελθόν). Επιπλέον, κάθε ιστορία, ανάλογα με το ιδιαίτερο θέμα της, μπορεί να αποτελέσει ευκαιρία για δημιουργία συγκεκριμένων δραστηριοτήτων στα πλαίσια της πολιτικής αγωγής (εθνικής και ευρωπαϊκής), ενώ πολλά στοιχεία κάθε ιστορίας προσφέρονται για συζητήσεις ή παραγωγή κειμένου πάνω σε θέματα που σχετίζονται με διάφορα σχολικά μαθήματα όπως είναι οι κοινωνικές επιστήμες, η ανθρωπολογία, τα θρησκευτικά κτλ.

4. Μουσική

   Ορισμένες ιστορίες αναφέρονται συγκεκριμένα στη μουσική, ως στοιχείο που χαρακτηρίζει ατομικές και παγκόσμιες ταυτότητες: επομένως, το περιεχόμενο αυτών των ιστοριών μπορεί να αξιοποιηθεί στο μουσικό Α.Π. Η μουσική μπορεί επίσης να μελετηθεί ως τρόπος νοηματοδότησης.

5. Επιστήμη, Τεχνολογία και Καλλιτεχνικά

   Οι ιστορίες περιέχουν διαφορετικά «αντικείμενα», τα οποία συχνά αντιπροσωπεύουν μια συγκεκριμένη (τοπική κουλτούρα) ή μια κοινή κουλτούρα (παγκόσμια κουλτούρα). Σε κάθε περίπτωση, μπορούν να μελετηθούν από διαφορετικές οπτικές γωνίες: από ιστορική άποψη (πώς αλλάζει ένα πλαίσιο με την πάροδο του χρόνου, όπως και οι τρόποι ζωής, οι συνήθειες των ανθρώπων, οι θέσεις εργασίας κτλ.), από τεχνική/επιστημονική άποψη (πώς λειτουργούν τα παλιά τηλέφωνα, ποιες επιστημονικές αρχές διέπουν τη λειτουργία τους κτλ.), από καλλιτεχνική άποψη (σχέδιο / γεύσεις / χρήση διαφόρων μέσων κτλ.). Μάλιστα, η οπτική αναπαράσταση μιας ιστορίας ήταν ένα από τα διδακτικά στοιχεία που σχετίζονται με τη μεταφορά της στην οθόνη.

6. Φυσική αγωγή - σωματικές δραστηριότητες

   Οι ιστορίες περιέχουν διαφορετικά «αντικείμενα», τα οποία συχνά αντιπροσωπεύουν μια συγκεκριμένη (τοπική κουλτούρα) ή μια κοινή κουλτούρα (παγκόσμια κουλτούρα). Σε κάθε περίπτωση, μπορούν να μελετηθούν από διαφορετικές οπτικές γωνίες: από ιστορική άποψη (πώς αλλάζει ένα πλαίσιο με την πάροδο του χρόνου, όπως και οι τρόποι ζωής, οι συνήθειες των ανθρώπων, οι θέσεις εργασίας κτλ.), από τεχνική/επιστημονική άποψη (πώς λειτουργούν τα παλιά τηλέφωνα, ποιες επιστημονικές αρχές διέπουν τη λειτουργία τους κτλ.), από καλλιτεχνική άποψη (σχέδιο / γεύσεις / χρήση διαφόρων μέσων κτλ.). Μάλιστα, η οπτική αναπαράσταση μιας ιστορίας ήταν ένα από τα διδακτικά στοιχεία που σχετίζονται με τη μεταφορά της στην οθόνη.